Jacht

Taakverdeling bij de jacht

In de eerste paar weken na terugkomst uit Afrika jagen man en vrouw elk voor zich. Maar kort daarna, in de baltstijd, jaagt alleen nog het mannetje. Hij brengt de prooien dan naar het vrouwtje toe. Zo kan ze energie sparen om op te vetten, zodat ze de lange, haast onafgebroken zit op de eieren kan volbrengen.
Tijdens het broeden jaagt het vrouwtje niet of zelden en ook niet als de jongen net uit het ei zijn.
Zodra de jongen niet meer warm en droog gehouden hoeven te worden, jaagt het vrouwtje soms zelf, ook verder van het nest vandaan. Dat gebeurt al als de jongen nog maar 10 dagen oud zijn. Maar de basisregel is toch dat de vrouwtjes zich in deze periode voornamelijk bezighouden met voederen en waken. Ze is daarom veel in de buurt van het nest met de jongen. Ze verjaagt indringers, steelt soms een makkelijke prooi af van een torenvalk, of vliegt kort van haar plek af om een insect te grijpen.

Ook als de jongen al uitgevlogen zijn, zit het vrouwtje vaak bij ze in de buurt* en neemt het mannetje het meeste jagen voor zijn rekening.
(*) ‘In de buurt’ is een ruim begrip; in beginsel is ze dichtbij genoeg om te kunnen ingrijpen in geval van gevaar, zelfs als ze van honderden meters afstand moet komen aanvliegen.

Naarmate de jongen langer uitgevlogen zijn en door hun verbeterde vliegkunst zelfredzamer geworden zijn (om te vluchten of een tegenaanval in te zetten, wat ze met verbluffende felheid kunnen), zien we het vrouwtje vaker op jacht gaan. Soms jagen het mannetje en het vrouwtje gezamenlijk. Zie hierover verderop bij de jachtmethoden.

Tijdens de trek en in de winterkwartieren jagen man en vrouw weer ieder voor zich, de sterkte van hun onderlinge band is dan weer afgenomen. Pas in het volgende broedseizoen wordt die weer verstevigd door middel van de balts.

Jachtmethoden

De boomvalk is een jager van de open ruimte. Daar komt het op snelheid en behendigheid aan om de prooi te verschalken. De boomvalk scoort op beide punten hoog (op snelheid wat hoger dan op behendigheid). Zijn puntige, smalle vleugels en zijn gestroomlijnde, gedrongen postuur maken dit mogelijk.

Directe aanvalsvlucht

Met afgemeten, krachtige vleugelslagen maakt de boomvalk vaart, steeds sneller. Zodra een doelwit is geselecteerd zet de valk een duikvlucht in. De zwaartekracht geeft hem extra snelheid. Zijn er objecten, zoals huizen, bomenrijen en dijken, dan maakt hij daarvan gebruik door er laag achterlangs of tussendoor te flitsen. Op het laatste moment, met intussen duizelingwekkende vaart, doet de valk vervolgens een uitval, steil omhoog, waarna, als dat nog nodig is, een korte en heftige achtervolging volgt, in scherpe bochten.
In deze korte achtervolgingsvlucht draait de boomvalk soms wat verder van zijn prooi vandaan, als is het om deze te laten denken dat het gevaar voorbij is. In werkelijkheid benut de valk deze afstand om met extra vaart de achtervolging te kunnen voortzetten. Ook nu probeert de valk meestal om de prooi van onderaf te grijpen.

silhouet boomvalk snelle vlucht

Vliegbeeld van een boomvalk op volle snelheid

Cirkelen naar hoogte (opschroeven) met vervolgens direct aanvalsvlucht

Net als bovenstaande methode, maar dan voorafgegaan door op te schroeven naar grote hoogte (soms zo hoog, dat de valk met het blote oog niet meer zichtbaar is). Daarna, door een steile of glooiende duikvlucht en vleugelslagen vaart maken. Verder als bovenstaand, dus eerst laag vliegen en naar boven uitvallen of direct van bovenaf toeslaan.

Cirkelen naar hoogte gevolgd door 'baksteen'vlucht

Net als hiervoor beschreven schroeft de boomvalk op naar grote hoogte. Nu echter vouwt hij de vleugels strak langs zijn lijf en laat zich als een baksteen naar beneden vallen. Tijdens de baksteenvlucht stelt de boomvalk met subtiele bewegingen van staart, vleugels en lijf zijn koers bij om in ideale lijn te komen met de beoogde prooi. Deze jachtmethode is zeer spectaculair. Vooral het moment dat de vrije val overgaat in een strakke aanvalsvlucht. Spektakel!


actieve vlucht boomvalk

boomvalk tijdens duikvlucht

boomvalk in baksteenvlucht

baksteenvlucht: met strak gevouwen vleugels neerwaarts gaan

Gezamenlijke vogeljacht door man en vrouw

Soms jagen het mannetje en het vrouwtje samen. De beoogde prooivogel moet nu zijn aandacht verdelen tussen twee belagers, wat vaak verkeerd afloopt, waardoor de prooivogel eindigt als prooi. Ondanks dat het een succesvolle methode is, wordt die niet vaak toegepast. Mogelijk omdat beide boomvalken er hun aandacht voor moeten verdelen tussen waken en jagen. Waken voor hun eventuele kroost, maar ook voor henzelf, want ook boomvalken hebben vijanden.

In 2019 volgde ik vijf koppels. Slechts bij twee ervan nam ik gezamenlijke jacht waar. Een koppel deed het heel frequent vanuit een hoogspanningsmast naast de nestboom. Vlakbij lag een boomgaard en een vogelrijk boerenerf. Hier loonde het kennelijk. De gezamenlijkheid van dit koppel was sowieso erg groot. Zij vlogen veel samen, verjoegen samen indringers.

Uit mijn observatieverslag van 2019:
"02-08-2019, 08.20 uur. Op het nest zit een jong van ongeveer 10 dagen oud.
De twee adulten zijn samen op de wieken gegaan. Zij verschijnen bij de nestbomenrij en daar ontspint zich een razendsnelle, gezamenlijke jachtpartij, waarbij een gierzwaluw het beoogde slachtoffer is. Beide valken schieten er bij toerbeurt op af en erachteraan. Nu weer in de lucht boven de bomen, dan weer kriskras-flitsflats tussen de bomen door, waar de zwaluw vlucht voor zijn leven. Spektakel van jewelste! Zij slagen er niet in de zwaluw te grijpen, hoewel het een paar keer maar een haartje scheelt."
boomvalk tussen zwerm gierzwaluwen

Een van de boomvalken tussen alarmerende gierzwaluwen

Libellen/insectenjacht

Bij de insectenjacht (vaak op libellen) vliegen de boomvalken met ontspannen vleugelslagen boven een veld of ven. Regelmatig versnellen ze en slaan hun klauwen in vliegende insecten. Soms doen ze dit hoog boven ven of veld, soms scheren ze er vlak overheen. Maar het gebeurt ook op immense hoogte, waar voorbijtrekkende vlinders en libellen worden gegrepen. Soms zelfs vliegjes of kevertjes. In feite is elk vliegend insect een prooi, zoals in Afrika ook sprinkanen en termieten. Daar, in de winterkwartieren, jagen soms grote groepen boomvalken, samen met andere insectenetende valken, zoals de Afrikaanse boomvalk en doen ze zich tegoed aan de overvloed aan insecten die er op sommige dagen heerst.

silhouet boomvalk met libel

typisch silhouet van boomvalk (juveniel) met gevangen insect

De oogklauw-coördinatie van de boomvalken is verbluffend. Met schijnbaar speels gemak grijpen ze het ene insect na het andere, waarna ze het in de lucht ontleden en verorberen. Soms hoor je geknisper en zie je de insectenvleugels naar beneden dwarrelen. De insectenjacht is voor veel vogelaars een lust voor het oog. Begrijpelijk, zo'n combinatie van elegantie, snelheid en behendigheid.

filmstrip vangst insect door boomvalk

aanvliegen, afremmen, de poten uitslaan, hebbes, en opeten

Lopend op insecten jagen

Vooral jonge boomvalken, die in sommige gebieden graag op de grond zitten, willen nog wel eens naar een insect toe rennen. Deze kunst hebben ze al geleerd op het nest, waar regelmatig een op de geur van prooiresten afgekomen vlieg van de nestrand wordt gepikt.

Diefstal van prooien (kleptoparasitisme)

Dit is eigenlijk indirecte jacht. De echte jacht is immers al verricht door de andere vogel, meestal een torenvalk of een sperwer, die een buit bemachtigd heeft. De boomvalk berooft de andere roofvogel vervolgens van zijn prooi. Op plaatsen waar boom- en torenvalken in hetzelfde gebied voorkomen, gebeurt het op sommige dagen frequent. Zelfs jonge boomvalken leren het kunstje al snel van hun ouders en slaan dan als volleerde piraten toe.
In 2017 broedden de torenvalken in dezelfde mast als de boomvalk. In deze periode overviel de boomvalk de torenvalken zelfs op het nest als man torenvalk daar een muis had gebracht.

Maar omgekeerd gebeurt het ook!

3 augustus 2017: het boomvalkvrouwtje had al enkele keren geprobeerd een muis van de torenvalk te stelen (bij het nest van de torenvalken). Op de bewuste dag had er een prooioverdracht plaatsgevonden van man naar vrouw boomvalk. Toen de boomvalk met haar prooi naar de nestjongen vloog, verscheen de torenvalk, die de prooi van haar probeerde af te pakken (zonder succes).

Op de pagina Media/films staat een filmpje van een boomvalk die in een mast een koppel torenvalken probeert te beroven (inclusief slow-motion).

boomvalk berooft torenvalk

heterdaadje: boomvalk berooft torenvalk van muis

Spreeuwenjacht

Grote zwermen spreeuwen die in het najaar samenkomen, trekken en foerageren, trekken roofvogels aan. Sperwers, haviken, slechtvalken en natuurlijk boomvalken. Bij nadering van een roofvogel groeperen de spreeuwen zich in een bol, zodat de rover moeilijk zijn keuze kan maken. Die probeert een spreeuw af te zonderen en dan toe te slaan.

Op de pagina Media/films staat een filmpje van een boomvalk die een spreeuwenbol bejaagt (van zeer slechte kwaliteit, maar voor het idee toch wel aardig).

Jagen vanaf een uitkijkpost

Op insectenjacht wordt vaak vanaf een zitpost een korte vangvlucht ingezet. Dat kan een mast zijn of een boom, maar ook een lager object, zoals een rasterpaaltje of de betonnen voet van een hoogspanningsmast. Er zijn sporadische meldingen dat boomvalken op deze wijze ook kleine zoogdieren bejagen. Soms wordt daarbij kort ‘gebeden’. Zie hiervoor ook de volgende paragraaf.

spreeuwenbol en boomvalk

de vogel naast de pijl is de boomvalk boven de spreeuwenbol

biddende boomvalk

biddende boomvalk jaagt op insecten in hoog gras

Bidden

Bidden is geen standaard jachttechniek van de boomvalk. Hun bouw is er niet naar, omdat hun lange, puntige vleugels in vergelijking met frequente bidders, zoals buizerd of torenvalk, minder draagvermogen bieden. Bidden kost een boomvalk dus relatief veel kostbare energie. Daar komt bij dat de boomvalk een verlengde middelste teen heeft, die bij uitstek geschikt is voor het vangen van vliegende prooien. Maar ze kunnen het wel! Uit mijn logboeken:

Op 17-9-2018 zag ik een uitgevlogen jong tijdens de insectenjacht wat langer biddend in de lucht hangen. Het bidden werd gevolgd door het voortzetten van de vlucht en het grijpen van een vliegend insect.
Op 22-6-2020 zag ik een boomvalk een zangvogel achtervolgen. Het vogeltje dook het gras in, waarna de boomvalk er biddend boven bleef hangen. Er volgde geen vangpoging, omdat de boomvalk door 10 kauwen werd weggejaagd.
Ook in 2020 zag ik een adulte boomvalk op de betonnen poot van een hoogspanningsmast zitten. Om de ongeveer een minuut vloog hij op, hing een metertje fladderend boven het hoge gras en liet zich erin vallen om insecten te vangen.
Bidden en zelfstandig op zoogdieren jagen

Dan is er nog de vraag of boomvalken na bidden ook duiken op een zich de grond bevindend zoogdier, zoals wij het kennen van torenvalken. Ondanks vele honderden uren observaties zag ik het zelf nog nooit. In de literatuur wordt het in een handvol publicaties beschreven. Het gaat voornamelijk om stukken van lang geleden, soms zelfs teruggaand naar begin jaren 1900, helaas vaak zonder vermelding van al te veel details, of niet 100% sluitend, of voor discussie vatbaar, of gebaseerd op horen zeggen.

In sommige delen van de wereld jagen boomvalken veel op hagedissen (bijv. Syrië). Die moeten ze van de grond af plukken. Het is niet uit te sluiten dat ook dit wel eens via bidden gebeurt, als variatie op de gangbare vangstmethode (laag vliegend een graai doen, zoals ook vogelprooien en insecten van de toppen van bomen en struiken of van de waterspiegel worden gegrist).

Laten we het er maar op houden dat ze wel eens na bidden vangpogingen doen, maar zeer sporadisch, zeker in Nederland.

boomvalk met muis (gevangen of geroofd?)

boomvalk met muis (gevangen of geroofd?)

Bijzondere jachtmethoden

Op sperwerwijze jagen in een boom
21 juni 2013: kriskras door het bladerdak van een paar bomen is een boomvalk op jacht. Hij zit achter jonge vogels aan. Dit keer maakt hij geen razendsnelle vlucht, maar fladdert als een vleermuis tussen het gebladerte door. Af en toe gaat de valk op een tak zitten om zich te oriënteren, soms zelfs trippelt hij even over een tak en dan fladdert hij weer door de boomkruin.

Behalve deze ene keer heb ik het nooit meer gezien (waarschijnlijk door niet op de juiste tijd op de juiste plaatste zijn, want ik kan me niet voorstellen dat ik nu net getuige was van de eerste en enige keer dat het gebeurde). Ook in de literatuur wordt het echter niet vermeld; een zekere mate van rariteit hangt er dus wel aan.
Ik ken deze werkwijze trouwens wel van sperwers.

Op zittende spreeuwen jagen in een hoogspanningsmast
29-08-2023 Een bijzondere manier van jagen gezien: in mast 37 zat een groep spreeuwen in de top. 1 vd adulte vogels vliegt erheen en ploft in eerste instantie midden tussen de spreeuwen. In zijn directe omgeving vliegen ze daarvoor op. Daarna gaat hij al vliegend hoppend tussen de spijlen van de mast door en probeert een spreeuw te pakken, want niet lukt. Dit gaat ongeveer een minuut zo door, waarna hij afhaakt en zijn weg vervolgt.

Ook deze methode vind ik in de literatuur niet terug. Ook geen van de dik 300 leden van de FB-groep 'Boomvalken in Nederland' herkende deze manier van jagen.

Conclusie jachtmethoden

Het is zonder meer een feit dat de Nederlandse boomvalk meestal vliegend op insecten en vogels jaagt en soms ook op vleermuizen, maar dat hij zo het hem uitkomt ook wel eens een andere tactiek toepast. Al in 1930 formuleerde de Duitste onderzoeker Otto Uttendörfer het al zo:

"... doch zuweilen mannigfaltiger zu sein als mann denken sollte."
("... echter van tijd tot tijd veelzijdiger blijkt te zijn als men zou denken.")

En zo is het!

Tijdstip van de jacht

Boomvalken jagen bij voorkeur heel vroeg in, tot halverwege de ochtend. Dan volgt in de namiddag weer een piek. In de avonduren wordt ook regelmatig gejaagd, tot diep in de schemering. zie hiervoor ook het hoofdstuk 'Prooisoorten'.

Vliegsnelheden

Boomvalken kunnen bij hun jachtvluchten zeer hoge snelheden ontwikkelen.

Licht hellende stootvlucht 140km/u.

Steil hellende stootvlucht 160km/u.

In de snelle horizontale vlucht (flapping flight) loopt een boomvalk per seconde 1,5 meter in op een gierzwaluw, waarmee verklaard is hoe hij deze snelle vogelsoort kan vangen.